پنجم شهریور و هم‌زمان با زادروز محمد زکریای رازی، در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان روز داروساز نام‌گذاری شده است. رازی، شیمی‌دان، داروساز، داروشناس، فیزیکدان، پزشک و فیلسوف ایرانی که نامش با کشف الکل پیوند خورده است، در شعبان ۲۵۱- ه – ق، برابر با ۲۷اوت۸۶۵ میلادی در ری زاده شد. شیمی را قبل از پزشکی شروع کرد و در این حوزه چندین جلد کتاب نوشت. او علم دارو و گیاه‌شناسی را نزد شیخ صیدلانی، دواساز بیمارستان بغداد آموخت و برای اولین بار اصول آزمایش داروها ومواد را در طب باب کرد. چه در ایران و چه در غرب رازی را به‌عنوان پدر داروسازی باور دارند.
با چند نفر از پیشکسوتان این حوزه گفت‌و‌گو کرده و نظر آن‌ها را دربارۀ شرایط داروسازی کشور، مقایسه وضعیت کنونی با گذشته و چالش‌های داروسازان ایرانی پرسیده‌ایم.
مدیریت متخصصان حوزۀ دارو، رمز موفقیت صنعت داروست
دکتر فریدون سیامک‌نژاد که پیشتر معاون وزرات کار بوده، از سال ۱۳۶۱ وارد صنعت داروسازی شده و وظایفی مانند قائم‌مقامی معاونت غذا و داروی وزارت بهداشت، مدیرعاملی شرکت سهامی دارویی کشور و مدیرعاملی در شرکت‌های پخش را به عهده داشته است. ایشان پس از بازنشستگی و در حال حاضر در داروخانۀ شخصی خود مشغول به کار هستند.
دکتر سیامک‌نژاد معتقد است: «صنعت داروی ایران این شانس را داشته که از ابتدا به دست خود داروسازان اداره می‌شده و به همین دلیل تصمیم‌گیری و سیاست‌ها در برخورد با این صنعت حرفه‌ای و تخصصی بوده و در نتیجه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی شاهد بیشترین پیشرفت‌ها در این حوزه بوده‌ایم.»
او در ادامۀ صحبت‌هایش می‌گوید: «قطعاً در چهل سال اخیر صنعت و علم داروسازی ایران فراز و فرودهایی داشته است؛ ولی به‌طور کلی داروسازی درمقایسه‌با صنایع دیگر از نظر کمی و کیفی پیشرفت قابل‌توجهی داشته است تا جایی که علی‌رغم پشت سر گذاشتن سال‌های سخت جنگ و دوره‌های پرفشار تحریم، صنعت داروسازی همچنان توانسته خودش را سر پا حفظ کند.»
این پیشکسوت داروسازی موفقیت‌های ذکرشده را نتیجۀ مدیریت افراد ذی‌صلاح و دارای علم و تجربۀ کافی در حوزۀ داروسازی میداند، برعکس بسیاری صنایع دیگر که در دست افراد صاحب صلاحیت نیستند و متخصصان حوزه‌های مرتبط آن‌ها را اداره نمی‌کنند.
دکتر فریدون سیامک‌نژاد در پایان تأکید می‌کند: «خوشبختانه در چند سال اخیر در زمینۀ داروهای با تکنولوژی بالا هم پیشرفت‌های خوبی داشته‌ایم و با این روند، وضعیت بهتری نیز خواهیم داشت. توجه بیشتر به تولید داخل باعث می‌شود وابستگی ما به واردات حتی کمتر از همین حالا شود.»
دخالت و دستورات دولتی شرایط را برای داروسازان سخت کرده است
اگر بیمه‌ها به تعهداتشان عمل کنند، قیمت دارو به مردم فشار نمی‌آورد
دکتر رهبر مژدهی آذر که در سال ۱۳۴۶ از دانشکدۀ داروسازی دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شده است، دربارۀ سوابق کاری خود می‌گوید: «پس از پایان تحصیلات یک سال در داروخانه‌ای کار کردم و بعد وارد کارخانه ایران اورگانون شدم. کارخانه‌ای که هم اینک با نام ایران‌هورمون فعالیت می‌کند که آن زمان هنوز در مرحلۀ نصب تأسیسات بود و پس از مدتی به مرحلۀ تولید رسید؛ ولی مدیریت آن با هلندی‌ها بود. هشت سال در بخش مایعات و جامدات آن کارخانه کار کردم؛ ولی به دلایلی پس از آن ترجیح دادم شغلم را عوض کنم و از سال ۱۳۵۴-۱۳۵۵ خودم صاحب داروخانه شدم.»
مژدهی آذر فعالیت‌های خود در انجمن داروسازان را این‌طور توضیح می‌دهد: «من در این سال‌ها عضو انجمن صنفی داروسازان ایران بودم و در طول سال‌های جنگ و پیروزی انقلاب برای تأمین داروهای مورد نیاز مردم کمک می‌کردم. در سال ۶۷-۶۸ عضو هیئت‌مدیرۀ این انجمن و بعداً دبیر آن شدم و حدود ۱۰-۱۲ سال پیش هم به‌عنوان رئیس انجمن داروسازان انتخاب شدم.»
این پیشکسوت داروسازی هنوز خاطرۀ شیرین قبولی در دانشگاه را به‌خوبی و حتی با نام فرد ثبت‌نام‌کننده به خاطر دارد و می‌گوید : «وقتی نتیجۀ کنکور اعلام شد، بی‌نهایت از قبولی در رشتۀ داروسازی خوش‌حال شدم. همان موقع هم قبولی در رشته‌های پزشکی سخت بود؛ خصوصاً برای کسی مثل من. پدرم کارمند دون پایۀ دولت و بیمار بود و از نظر مالی در مضیقه بودیم. نگران بودم که برای ورود به دانشگاه هزینه‌ای لازم باشد؛ ولی هیچ وجهی خواسته نشد و فقط قرار شد بعدا ۱۵ تومان برای ورزش بپردازیم که آن را هم بعداً نگرفتند. ما حتی هزینه‌ای برای کتاب نمی‌پرداختیم و جزوه‌ها در زیرپلۀ دانشکده کپی و توزیع می‌شد. بعداً مؤسسه‌ای به نام بنیاد علی وکیلی ماهیانه ۱۵۰ تومان وام به من می‌داد که بعد از فارغ‌التحصیلی آن را برگرداندم.»
به اعتقاد مژدهی آذر تحریم و فشارهای اقتصادی، بعضی مسائل را وارونه و امکان کمک‌های دولتی به دانشجویان را کم کرده است. او یادآوری می‌کند: «در زمان دانشجویی ما نه‌تنها هزینه‌ای نمی‌پرداختیم، حتی کمک مالی هم می‌گرفتیم؛ ولی از آن طرف تشنج‌ها و درگیری‌های سیاسی جامعه به دانشگاه هم کشیده شده بود.»
مژدهی آذر بهترین دورۀ داروسازی ایران را زمانی میداند که دولت در آن نقش و دخالتی نداشت و می‌گوید: «در سال‌های قبل از انقلاب میزان تولید در داخل کم بود و داروها در داروخانه‌ها ساخته می‌شد؛ ولی از وقتی داروسازی و کار داروخانه‌ها به دستورات دولتی مرتبط شد، شرایط را برای داروسازان سخت کردند.» او علی‌رغم گلایه از دخالت‌های دولتی، شرایط تولیدی فعلی را خیلی خوب توصیف می‌کند و آن را در سطح بین‌المللی میداند و اضافه می‌کند: «به‌دلیل قیمت‌گذاری و کنترل بیش از حد دولت، داروسازان در شرایط سختی قرار گرفته‌اند. در واقع قیمت‌ها را بیمه‌ها تعیین می‌کنند. وقتی می‌گوییم باید قیمت با نظر سندیکا و زیر نظر دولت تغییر کند، به معنی زیرفشارگذاشتن مردم نیست؛ بلکه باید بیمه‌ها وظایف خود را درست انجام دهند.»
دکتر رهبر مژدهی آذر ضمن ابراز خوش‌حالی از نام‌گذاری روزی به‌عنوان داروساز خاطره خود از این اقدام را این‌طور بیان می‌کند: «سال ۱۳۵۴ انجمن داروسازان برای تعیین یک روز به این نام پیشنهاداتی داشت، سال ۱۳۵۵ یکی از دانشیاران دانشگاه پنجم شهریور را در تقویم پیدا کرد و سال ۱۳۵۶ اولین جشن با حضور رؤسای دانشگاه‌ها، داروسازان، وزیر و معاونان برگزار شد. بعد از انقلاب این روز را رییس‌جمهور وقت، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تنفیذ کردند و سال ۱۳۷۹ دکتر احمدیانی آن را در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب کرد و وارد تقویم‌های کشورشد.»
او در پایان از استادان پیشکسوت، دکتر فیاض فیضی و دکتر عقاقیری به‌عنوان دو داروساز با دانش و توانایی علمی بالا که برای احقاق حقوق داروسازان تلاش و فعالیت زیادی داشته‌اند، یاد کرد.
باید برنامه‌های درازمدت داشته باشیم
دکتر فرزاد کبارفرد، استاد دانشگاه شهید بهشتی، سال ۱۳۶۶ دکترای عمومی را از دانشگاه تهران گرفت و جزو اولین ورودی‌های دانشگاه پس از انقلاب فرهنگی بود. سال ۱۳۷۴ برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت و سال ۱۳۸۱ با تخصص در حوزۀ شیمی دارویی از دانشگاه فیلادلفیا به کشور برگشت. او در حال حاضر عضو هيئت‌تحريريۀ «فارماکوپه ايران»، رئیس آزمایشگاه جامع تحقیقاتی دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی، معاون پژوهشی مرکز تحقیقات فیتوشیمی و عضو بورد شیمی دارویی شورای تخصصی داروسازی این دانشگاه است.
سابقۀ فعالیت دکتر کبارفرد به دانشگاه محدود نمی‌شود. همکاری با سیستم‌های نظارتی و کنترلی مانند آزمایشگاه غذا و دارو، ادارۀ نظارت وزارت بهداشت به‌صورت مشاوره‌ای، راه‌اندازی آزمایشگاه کنترل دوپینگ ایران در سال ۱۳۸۳ با همکاری سازمان تربیت بدنی آن زمان (به‌عنوان مشاور و مسئول فنی آزمایشگاه) و فعالیت در کمیته‌های پزشکی فدراسیون‌های ورزشی به‌عنوان متخصص دارو، بعضی از فعالیت‌های او در حوزۀ دارو بوده‌اند.
کبارفرد دربارۀ کار در دیگر حوزه‌های داروسازی می‌گوید: «داروسازی به‌عنوان یک صنعت استراتژیک در تعامل با دانشگاه می‌تواند بخشی از نیازها و مشکلات خود را مرتفع کند، به همین دلیل علاوه بر فعالیت در دانشگاه به‌صورت مستمر با صنایع داروسازی در ارتباط بوده‌ام. آزمایشگاه دوپینگ، تشخیص هویت، پزشک قانونی نیز با علوم داروسازی مرتبط هستند.»
به باور این استاد دانشگاه توجه به بخش تحقیقات در فضای دانشگاهی رشتۀ داروسازی، شیب آرامی داشته و در حال حاضر به نسبت دورۀ دانشجویی خودش، بیشتر به تحقیقات و پژوهش پرداخته می‌شود و افزایش علاقه به این حوزه بین دانشجویان کاملا محسوس است.
کبارفرد دلیل گرایش بیشتر دانشجویان داروسازی به کار داروخانه را این‌طور توضیح می‌دهد: «تربیت فرد متخصص برای فعالیت در داروخانه، پایۀ اولیۀ راه‌اندازی این رشته بوده است؛ ولی اطلاعات مربوط به داروخانه، همۀ آن‌چیزی نیست که یاد می‌گیرند. برنامۀ درسی دانشکده‌های داروسازی طوری است که دانشجویان در درجۀ اول برای کار در داروخانه تربیت می‌شود؛ ولی درعین‌حال قابلیت‌ها و دانشی را در اختیارشان قرار می‌دهد که اگر بخواهند در مراکز تحقیقاتی یا صنعتی و تولیدی مشغول به کار شوند، توانایی لازم را دارند.»
او اضافه می‌کند: «دانشجوی توانایی که خودش را به تمام علوم و دروس آموزشی مسلح کند، جایگاهش را در هر بخشی پیدا خواهد کرد، چه در داروخانه یا در صنعت و تولید.»
دکتر کبارفرد دارو را یکی از صنایع استراتژیک میداند که شاید بعد از غذا ضروری‌ترین نیاز مردم باشد و ادامه می‌دهد: «این حوزه زوایا و پیچیدگی‌های خاص خودش را دارد و برای پیشرفت بیشتر در آن به برنامه‌های درازمدت نیاز داریم. ما متخصصان زیاد و باسابقۀ قابل‌توجهی در این زمینه داریم و می‌توانیم پیشرفت بیشتری داشته باشیم. ایران می‌تواند بیش از چیزی را که الان به دست آورده، کسب کند و برای رسیدن به این منظور باید برنامۀ درازمدت داشته باشیم.»
او یادآوری می‌کند: «شرکت‌های داروسازی در تأمین نیاز داخلی موفق بوده‌اند؛ ولی هنوز در بازارهای جهانی دارو حضور نداریم. اگر ایران روی پتانسیل‌های لازم سرمایه‌گذاری کند، حتی می‌تواند بالاتر از چین و هند در عرصۀ بین‌المللی حضور داشته باشد. برای دستیای به این منظور باید قوانین و دستورالعمل‌ها طوری تدوین شود که دست صنایع را باز بگذارد تا شرکت‌های دارویی از وضعیت فعلی بیرون بیایند.»
این متخصص حوزۀ شیمی دارویی معتقد است شرکت‌های دارویی باید استانداردهای خود را در حد جهانی بالا ببرند و درعین‌حال نهادهای نظارتی و قانون‌گذار باید شرایط را به‌گونه‌ای فراهم کنند که شرکت‌های توانمند و با پتانسیل بالا بتوانند راحت‌تر این مسیر را طی کنند و در بازارهای جهانی حضور پیدا کنند.
این استاد از بین کتاب‌های داروسازی نام خاصی را به فعالان این رشته و دانشجویان توصیه نمی‌کند؛ چون معتقد است کتاب‌ها متنوع و متعدد هستند و هر دانشجو یا محقق بسته به رشته و‌علاقۀ خودش باید آن‌ها را انتخاب و مطالعه کند. ولی از کتاب‌های خارج حوزۀ داروسازی، انسان خردمند را نام می‌برد که هر چند همۀ مضمون‌های آن تأیید نمی‌شوند، ولی به باور این استاد دانشگاه کتاب بسیار خوبی است.
دکتر کبارفرد ضمن آنکه از تمام استادان خود به‌نیکی یاد می‌کند، ترجیح می‌دهد از داروساز خاصی به‌عنوان شخصیت ویژه نام نبرد تا نام بقیۀ افراد از قلم نیفتاد.
دکتر فرزاد کبارفرد در حال حاضر مشغول پژوهش و تحقیق در دو زمینۀ آنالیزهای شیمیایی و تهیۀ ترکیبات شیمیایی جدید با آثار دارویی است که اختصاصاً در بیماری‌های قلبی و عروقی تأثیرگذار هستند. در حوزۀ آنالیز نیز کنترل سموم از مواد آلاینده در غذاها و محصولات کشاورزی یکی از فعالیت‌های در حال انجام زیر نظر اوست.
او کتاب «مبانی و کاربرد کروماتو گرافی مایع را نوشته است که در نوع خودش در زبان فارسی مشابهی ندارد و می‌تواند به عنوان منبعی برای دانشجویان به حساب بیاید.
این استاد دانشگاه نام‌گذاری یک روز به نام یک حرفه یا علم را نوعی یادآوری برای افراد مشغول در آن حوزه میداند تا از روزمرگی‌های خود جدا شوند و بازنگری در نوع فعالیت خود داشته باشند که در جهت ارتقای رشته و کارشان به آن‌ها کمک کند.
منبع: ماهنامه غذا و دارو
