تاریخچه داروخانهها در ایران به روایت دکتر حمید نمازی
همۀ ما بالاخره گذرمان به داروخانهها می‌افتد و خیلی خوش‌حال می‌شویم هرجا هستیم، یک داروخانه در نزدیکی‌مان باشد. این روزها هم در خیابان‌های تهران و بسیاری از شهرهای بزرگ، تعداد زیاد داروخانهها توجه‌ها را به خود جلب می‌کند؛ ولی شاید کمتر کسی از خودش سؤال کند اولین بار چه زمانی یک داروخانۀ درست و حسابی و مدرن در ایران تأسیس شد و عطاریها جای خودشان را به این فروشگاه‌های مدرن دادند. طبیعتاً این تاریخ باید با زمان ورود پزشکی مدرن به ایران هم‌زمان باشد. اما نکتۀ عجیب و منفی اینجاست که منبع مشخص و کتاب مرجعی برای آگاهی از تاریخچۀ داروخانههای ایران نداریم. به همین دلیل و به بهانۀ روز داروساز گفت‌وگوی کوتاهی با دکتر حمیدرضا نمازی، رئیس موزۀ ملی تاریخ علوم‌پزشکی داشتیم که درباره تأسیس اولین داروخانۀ مدرن، چگونگی ورود داروخانهها به ایران، داروخانه‌هایی که تبدیل به موزه شدند و محصولات غیرمعمول عرضه‌شده در داروخانههای قدیمی و… مطالبی را عنوان کرده است.
نقش شاهان قاجار و داروسازان ترک
ریشه و تاریخ داروخانه در ایران به عطاریها برمی‌گردد. تا پیش از شروع به کار داروخانههای مدرن، تعدادی عطاری در سبزه‌میدان تهران وظیفۀ تأمین داروی موردنیاز بیماران را به عهده داشتند. پس از شکل‌گرفتن مدرسۀ دارالفنون و سفرهای ناصرالدین‌شاه و بعد از او مظفرالدین‌شاه به اروپا، آنها با مفهوم داروخانه در فرنگ آشنا شدند و پزشکان داروسازی که از خارج کشور آمده بودند، اولین داروخانههای مدرن را در تهران تأسیس کردند.
در واقع داروخانه در ابتدا به‌نوعی درباری به حساب می‌آمد. داروسازان شاه متولی آن بودند و زیر نظر نظمیه اداره می‌شد. همان‌طور که پزشکی نوین هم زیر نظر نظمیه اداره می‌شد. شورین آلمانی، داروساز مخصوص ناصرالدین‌شاه و مولیون فرانسوی که به استخدام دولت ایران درآمده بود و هر دوی آنها در دارالفنون هم حضور داشتند، اولین داروخانههای مدرن را در ایران تأسیس کردند. از شورین و مولیون چیز زیادی باقی نمانده است و دربارۀ اولین‌بودن آنها نمی‌توانیم با اطمینان بگوییم و احتمالاً هم‌زمانی داشته‌اند.
بعد از این دو نفر، میرزا کاظم‌خان محلاتی که او هم از فرنگ برگشته و معلم داروسازی دارالفنون بود، داروخانه‌ای تأسیس کرد. تعدادی از اولین داروخانههای ایران به داروسازان ترکیه‌ای تعلق داشت و اولین آنها «گارنیک» یا «کارنیک» بود که داروخانه‌ای به نام خودش تأسیس کرد و سال‌ها در خیابان ناصرخسرو فعالیت داشت.
چطور داروخانۀ اتریشی در تهران نظامی شد؟
داروخانۀ آلمانی که هنوز در خیابان استانبول، نزدیک ساختمان پلاسکو سابق، به همان نام فعالیت می‌کند و احتمالاً قدیمی‌ترین داروخانۀ دایر تهران است، جزو این موارد بود.
داروخانۀ نظامی، یکی از قدیمی‌های تهران، در خیابان ری قرار داشت که به اعتقاد بعضی کهن‌ترین داروخانه ایران است. این داروخانه متعلق به ارتش بود و بین سال‌های ۱۲۳۳ تا ۱۲۳۹ ارتش کل آن‌را از یک حراجی در کشور اتریش خرید. هادی خان سرتیپ داروخانه را با کشتی به ایران منتقل کرد و به اسم «نظامی» در ایران فعال شد. انتخاب این اسم نیز به‌دلیل تعلق داروخانه به ارتش و نظامی‌بودن مدیر آن بود.
بعد از فوت هادی خان، خواهرزادۀ او، عبدالحسین‌خان نظامی که در دارالفنون داروسازی خوانده بود، مسئول داروخانه شد که مدتی بعد به دلیل خراب‌شدن وضع مالی ارتش، به‌عنوان بدهی به عبدالحسین‌خان واگذار شد. پس از فوت عبدالحسین خان، پسر او، امیرهوشنگ‌خان نظامی وارث داروخانۀ نظامی شد که تا دهۀ شصت همچنان برقرار بود.
سال ۱۳۶۷ داروخانه تعطیل و سال ۱۳۷۱-۱۳۷۲ به دانشکدۀ داروسازی دانشگاه تهران منتقل شد و پس از آن در سال ۱۳۸۱ به موزۀ تاریخ پزشکی ایران انتقال یافت و الان یکی از بخش‌های جذاب این موزه به حساب می‌آید. این داروخانه به‌نوعی اولین داروخانۀ ماندگار ایران است. ازآنجاکه داروخانه نظامی چندسال قبل از اینکه به ایران بیاید، در اتریش هم داروخانه بوده است، از نظر تاریخی برای بازدیدکننده جذابیت ویژه‌ای دارد.
اولین داروخانههای شهرهای دیگر بعد از تهران، در رشت، به اسم داروخانۀ رشت و تبریز، به اسم دواچی فعال شدند. در همدان داروخانه‌ای کنار مقبرۀ بوعلی سینا فعال شد. در مشهد، اصفهان، شیراز، یزد و شهرهای دیگر هم به‌تدریج داروخانههای مدرن برپا شدند.
کدام داروخانههای تاریخی در تهران هنوز فعال‌اند؟
داروخانههای تاریخی به سه دسته تقسیم می‌شوند؛ بخشی از آنها مثل داروخانه نظامی و یک داروخانه در تبریز به غالب موزه درآمده‌اند. مجموعه‌ای از داروخانهها وجود داشته‌اند که الان چیزی از آنها باقی نمانده است، مانند داروخانۀ دی، داروخانۀ ری، سپه، شکیبی، عافیت‌پور، مینو، نامی، منصوری، داروخانه پاریس در چهارراه سیدعلی، رهنما در خیابان شاپور سابق، جهانبخش در قنات‌آباد، داروخانۀ خصوصی، داروخانۀ عمومی در عباس‌آباد و… . از این داروخانهها فقط نامشان باقی مانده است یا در بعضی موارد تغییر کاربری داده‌‌اند؛ ولی می‌دانیم قبلاً داروخانه بوده‌اند.
سومین مجموعه، مراکزی هستند که هنوز به‌عنوان داروخانه فعالیت دارند؛ یکی از داروخانههای قدیمی ایران که هنوز فعالیت می‌کند، داروخانۀ «آلمانی» و دیگری داروخانۀ «کرمر» در خیابان ولیعصر، چهارراه معزالسلطان است که نامش به شیر و خورشیدی تغییر کرده و قدمت آن به دهۀ اول ۱۳۱۰ برمی‌گردد. داروخانۀ «زبرجدی» در میدان فلسطین احتمالاً همان داروخانۀ «فرانس پاستور» سابق و داروخانۀ «بهرام» در خیابان ولیعصر نیز هنوز فعال است. داروخانۀ «زهرۀ نو» در خیابان انقلاب، روبه‌روی لاله‌زار که بسیار قدیمی است و مدیر آن خانم دکتر ترابی علاقه دارد فضای قدیمی آن‌را به شکل سابق حفظ کند هم از موارد خاص است.
داروخانههای قدیمی، بخشی از میراث سلامت کشور
لازم است نگاه تاریخی به داروخانههای قدیمی ایران داشته باشیم. بعضی از این‌ها باید نشان قدمت بگیرند؛ چون جزو میراث سلامت ما هستند. حفظ جنبۀ تاریخی داروخانهها اهمیت دارد؛ چون بیش از اینکه یک بایگانی تاریخی باشند، نشان‌گر قدمت و هویت نظام سلامت در کشور هستند. اگر داروخانه‌هایی شناسایی نشده‌اند، باید اسامی آنها را به فهرست اضافه کنیم و از طرف دیگر اگر داروخانه‌هایی هنوز با کاربری قبلی باقی مانده‌اند، باید به همان شکل حفظ شوند. بعضی اوقات می‌بینیم که یک داروخانه یا مطب قدیمی به‌راحتی تغییر کاربری می‌دهد و ساختمانش از بین می‌رود، در حالی‌که این‌ها گنجینۀ تاریخ پزشکی و علم کشور ما هستند.
اسامی اغلب داروخانههای قدیمی را تقریباً می‌دانیم. بعضی از منابعی که برای جمع‌آوری این اسامی به ما کمک کرده‌اند، اسناد مربوط به اپیدمی‌ها در کشور است که داروخانهها باید در این دوره خدمات متفاوتی ارائه می‌دادند؛ مثلاً بعضی داروخانهها نمایندۀ توزیع پنی‌سیلین بوده‌اند. اسم بعضی داروخانهها را از روی فهرست اعلام اسامی داروخانههای کشیک شب در روزنامه‌ها متوجه می‌شویم؛ چون آن زمان داروخانۀ شبانه‌روی به‌شکل الان وجود نداشت و هر داروخانه موظف بود در تاریخ‌های مشخصی خدمت‌رسانی شبانه داشته باشد.
با این حال متأسفانه کتابی با عنوان تاریخ داروخانههای ایران نداریم و مطالب موجود بیشتر به‌دلیل علاقه و دغدغۀ شخصی افراد گردآوری شده‌اند. امیدواریم دانشجویان دکترای تاریخ یکی از پروژه‌ها یا پایان‌نامه‌هایشان به این سمت معطوف شود. ما کتاب تاریخ داروسازی داریم؛ ولی کتابی دربارۀ تاریخچه و اسامی داروخانهها نوشته نشده است.
از طرف دیگر بسیاری از داروخانهها که شاید در حال حاضر برای استادان داروسازی، تاریخی به حساب نیایند، برای نسل بعدی تاریخی خواهند شد؛ مثلاً داروخانۀ «داریوش» در خیابان جمهوری، داروخانۀ «پرتو» در خیابان فلسطین، داروخانۀ «رامین» در میدان فردوسی، داروخانۀ «فردوسی» در میدان فاطمی و…؛ و نیز بعضی داروخانهها در شهرهای بزرگ و کوچک کشور.
عرضۀ داروهای فرموله پزشکان ایرانی در اولین داروخانههای مدرن کشور
در ابتدای فعالیت داروخانههای مدرن تضاد و مخالفت بین طب سنتی و نوین داشتیم؛ ولی در دارالفنون طب قدیم را به دروس اضافه کرده و جریان علم را هم پذیرفته بودند. این مخالفت‌ها بعداً در آستانۀ گشایش و فعالیت مدرسۀ پزشکی دوباره اتفاق افتاد و طبیبان به مجاز و مزاج تقسیم شدند.
باتوجه‌به گستردگی عطاریها گاهی از فضای آنها برای توزیع دارو استفاده می‌شد و حتی بعضی از آنها به داروخانه تبدیل شدند که همین امر در پذیرش داروخانهها بین مردم بسیار مؤثر بود.
بعدها در داروخانۀ «کارنیک» که یک داروخانۀ علمی بود، اساتید دانشکدۀ پزشکی داروهای ساخته و فرمولاسیون خود را به اسم خودشان عرضه می‌کردند. مثلاً دکتر قریب، شربتی مخصوص تقویت رشد اطفال فرموله کرده بودند یا دکتر باستان، چشم‌پزشک معروف فرمولی داشتند مخصوص خودشان یا دکتر نامدار شیافی را عرضه کرده بوده به نام او عرضه می‌شد، دکتر حکیم‌السلطنه پمادی مخصوص کچلی داشته است و… .
یک نکتۀ قابل‌توجه در زمینۀ تاریخچۀ داروخانههای تهران، مفهوم عام‌داشتن دوا و دارو بود. به همین دلیل می‌توانیم نمونه‌ای پیدا کنیم که داروهای عکاسی، با توجه نام و ترکیبشان در داروخانه فروخته می‌شد و کم‌کم از سال ۱۳۱۵ لوازم بهداشتی و آرایشی هم در داروخانهها عرضه شدند. جالب است بدانید که مکمل‌ها، مثلاً امگا ۳، اولین بار بیش از هفتاد سال پیش در داروخانهها تبلیغ و فروخته شده‌اند.
منبع: ماهنامه غذا و دارو
